یادداشت | راهکارهای عملی اقتصاد مقاومتی از منظر آموزه‌های امام سجاد

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، در بخش نخست این نوشتار ضمن مرور مبانی نظری و اقدامی اقتصاد مقاومتی، به بررسی راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی مبتنی بر آموزه‌های امام سجاد(ع) پرداختیم. در این بخش محورهای دیگری از مبحث فوق را پی می گیریم.

 اهمیت تولید و نقش اقتصادی آن

برخلاف گمان برخی که می‌پندارند اهتمام اسلام تنها به آخرت است و به دنیا و امور مادی نگاهی ندارد قرآن بر استفاده از آن تأکید دارد: «وَ الْأَنْعامَ خلق‌ها لَکمْ فیها دِفْ‌ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکلُونَ»(نحل/5) و چارپایان را برای شما آفرید: در آن‌ها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است و از آن‌ها می‌خورید. «وَ الْخَیلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکبُوها وَ زینَةً وَ یخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ»(نحل/8) و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن‌ها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد] و آنچه را نمی‌دانید می‌آفریند. گاه می‌فرماید آن قد نعمت به شما دادیم که توان شمارش آن را ندارید:«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحیمٌ»(نحل/18) و اگر نعمت [های] خدا را شماره کنید، آن را نمی‌توانید بشمارید. قطعاً خدا آمرزنده مهربان است.

از منظر اسلام رعایت دو عنصر محوری مطلوب است: سعی در تولید برای رفاه جامعه؛ قناعت در مصرف و مناعت طبع برای ترقی روح. (جوادی آملی، 1388 ش، ج 17: 218) در جای دیگر قرآن کریم بر بهره‌گیری از مواهب خدادادی تأکید دارد آنجا که می‌فرماید:«وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْک مَواخِرَ فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُون»(نحل/14) و اوست کسی که دریا را مسخّر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید و پیرایه‌ای که آن را می‌پوشید از آن بیرون آورید؛ و کشتی‌ها را در آن، شکافنده [آب] می‌بینی و تا از فضل او بجویید و باشد که شما شکر گزارید.

اهل بیت (ع) نیز به کارهای تولیدی و اقتصادی توجه ویژه‌ای داشته‌اند و دیگران را نیز به این امر تشویق می‌کردند. این مهم از سیره علمی و عملی اهل بیت (ع) برمی‌آید. (مجلسی، 1403 ق، ج 48: 115؛ حر عاملی،1403 ق، ج 13: 216) امام سجاد (ع) جوانمردی کامل را به بهره‌رسانی ثروت می‌دانند به این معنا که ثروت در جریان تولید قرار گیرد که این تولید و توزیع ثروت خود منجر به اشتغال‌زایی می‌شود ایشان در این باره می‌فرماید:«وَ اسْتِثْمَارُ الْمَالِ تَمَامُ الْمُرُوءَة»(کلینی،1364 ش: ج 1، ص 21) ‌

در ادعیه امام سجاد (ع) بر منبع بودن آفرینش برای انسان و بهره‌گیری و استفاده از آن تأکید شده است ازجمله:«وَالْحَمْدُ لِلّهِ الّذِی اخْتَارَ لَنَا مَحَاسِنَ الْخَلْقِ، وَ أَجْرَی عَلَینَا طَیبَاتِ الرّزْقِ. وَ جَعَلَ لَنَا الْفَضِیلَةَ بِالْمَلَکةِ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ، فَکلّ خَلِیقَتِهِ مُنْقَادَةٌ لَنَا بِقُدْرَتِهِ، وَ صَائِرَةٌ إِلَی طَاعَتِنَا بِعِزّتِهِ.»(صحیفه سجادیه، 1393 ش: دعای اول، ص 35-34) ستایش برای خداست؛ او که زیبایی‌های آفرینش را برای ما برگزید و روزی‌های پاک و نیکو را به‌سوی ما روان گردانید و ما را بر همه آفریدگان برتری بخشید و بر آنان چیرگی داد پس اینک هر آفریده‌ای به توانایی او فرمان‌بردار ماست و به یاری او در اطاعت ما ناچار.‌ ‌

در جای دیگر در مدح نعمت‌های الهی و فایده‌های این نعمت‌ها در بهره‌گیری امور روزمرگی می‌فرماید:«وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الّذِی رَکبَ فِینَا آلَاتِ الْبَسْطِ، وَ جَعَلَ لَنَا أَدَوَاتِ الْقَبْضِ، وَ مَتّعَنَا بِأَرْوَاحِ الْحَیاةِ، وَ أَثْبَتَ فِینَا جَوَارِحَ الْأَعْمَالِ، وَ غَذّانَا بِطَیبَاتِ الرّزْقِ، وَ أَغْنَانَا بِفَضْلِهِ، وَ أَقْنَانَا بِمَنّهِ.» ستایش برای خداست او که در پیکر ما ابزارهایی برای گشودن و بستن اندام‌ها نهاد و ما را از نیروهای زندگی بهره‌مندی داد و اندام‌هایی برای کار و تلاش در ما پدید آورد و از خوردنی‌های پاک و گوارا روزی‌مان کرد و با فضل و بخشش خود ما را توانگر ساخت و با نعمت خویش سرمایه‌مان بخشید. (همان منبع) و موارد متعدد دیگر که همه حاکی از اهمیت این موضوع است.

در عصر ما که تحریم‌های متعدی از سوی کشورهای بیگانه صورت می‌گیرد وظیفه همگان است که بر اصل تولید داخلی توجه ویژه‌ای بکنند و کشور را به خودکفایی در کالاهای مورد نیاز بکنند. اجرا کردن سیره اهل بیت (ع) و الگو قرار دادن آن‌ها تأثیر فراوانی در این زمینه خواهد داشت.‌

مؤلفه‌های اقدامی جهت رفع مفاسد اقتصادی

منظور از مفاسد اقتصادی آفت‌هایی هستند که اقتصاد اسلامی را تهدید می‌کنند برخی از این آفت‌ها مرتبط با زندگی فردی و برخی دیگر اجتماعی می‌باشند؛ مهم‌ترین راهکارهای اقدامی در جهت رفع آسیب‌های اقتصادی عبارت‌اند از:‌

انضباط اقتصادی ‌

از راهکارهای اقتصادی که نقش والایی در زندگی اجتماعی انسان‌ها دارد؛ رعایت انضباط اقتصادی است. انضباط اقتصادی راهکار مهمی در تحقق بخشیدن به اقتصاد مقاومتی به لحاظ رفع آسیب‌های اقتصادی است. قرآن کریم درباره انضباط اقتصادی و اتکا به اقتصاد سالم و نهی از اقتصاد ناسالم می‌فرماید:«یا أَیهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکمْ رَحِیمًا»(نساء/29) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید- مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر، از شما [انجام گرفته] باشد- و خودتان را مکشید، زیرا خدا همواره با شما مهربان است.‌

در تفسیر این آیه کریمه نوشته‌اند که رمز این‌که نهی از قتل «لاتقتلوا» به دنبال نهی از حرام‌خوری، «لا تاکلوا» آمده است، شاید آن باشد که سیستم اقتصادی ناسالم،‌ زمینهٔ قیام محرومان علیه زراندوزان و بروز درگیری‌ها و پیدایش قتل و هلاکت جامعه است. (قرائتی، 1384 ش، ج 2: 274) در آموزه‌های دینی عدم پرداخت قرض، ربا، قمار، کم‌فروشی، ظلم و احتکار از مصادیق باطل شمرده شده‌اند (نک:کلینی، 1364 ش، ج 5: 95؛ العروسی الحویزی، بی تا ج 1: 471؛ حر عاملی، 1403 ق، ج 17: 425؛ متّقی هندی،1409 ق:285)

یکی دیگر از مصادیق باطل که در تعارض با انضباط اقتصادی است، حرص و طمع است، این رذیله اخلاقی خود به‌تنهایی باعث ایجاد آسیب‌های اقتصادی فراوانی در جامعه می‌شود، از مواردی که در فرایند اجرائی کردن اقتصاد مقاومتی باید به آن توجه شود نهادینه‌سازی حق محوری و حق‌طلبی در جامعه است به این معنا که هر کس به حق و حقوق خود قانع باشد و به حقوق دیگران تجاوز نکند بر همین اساس امام سجاد (ع) در دعای هشتم صحیفه سجادیه از این صفت رذیله به خداوند پناه می‌برد:«اللّهُمّ إِنی أَعُوذُ بِک مِنْ هَیجَانِ الْحِرْصِ» (صحیفه سجادیه، 1393 ش: دعای هشتم، ص 70)

 کسب رزق حلال و دوری از اقتصاد ناسالم از دیگر مصادیق انضباط اقتصادی است که نهادینه‌سازی آن کمک شایانی به اجرائی کردن اقتصاد مقاومتی می‌کند؛ امام سجاد (ع) در دعای سیم صحیفه سجادیه این‌گونه می‌فرماید:«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الِازْدِیادِ، وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ، وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ، وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِک عَنِ التَّبْذِیرِوَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِی» (همان، دعای سیم، ص 178) خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا از اسراف و زیاده‌روی به دور دار و با بخشش و میانه‌روی مرا مستقیم بدار چنان‌که در کار خود اندازه نگه دارم و به لطف تو مال خود را بیهوده خرج نکنم. روزی‌ام را پیوسته از راه‌های حلال بر من روان گردان.

در همین دعا امام سجاد (ع) دور شدن مالی را که در راه استکبار و باطل مصرف شود از خداوند طلب می‌نماید که این نیز از مصادیق انضباط اقتصادی است که ثروت در راه درست خود مصرف شود نه کارهای بیهوده و نامشروع:«وَ ازْوِعَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَی بَغْی أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیانا»(همان)‌

بنابراین اگر در جامعه انضباط اقتصادی حاکم شد، جامعه دچار خودکشی و انتحار نمی‌شود و روابط سالم اقتصادی، زندگی اجتماعی سالم را رونق می‌بخشد و جامعه را به سمت‌وسوی کمال و سعادت رهنمون می‌سازد. ‌

نهی استفاده از کالاهای قاچاق ‌

یکی از مسائلی که همواره اقتصاد کشورهای درحال‌توسعه را تهدید می‌کند قاچاق کالای خارجی است. این امر علاوه بر خروج ارز بدون عوارض گمرکی و مالیاتی موجبات نابودی اقتصاد ملی را به همراه دارد. کالاها با قیمت بسیار نازل وارد بازار مصرف می‌شود و تولیدکنندگان داخلی قدرت رقابت با آن‌ها را ندارند و در نتیجه دچار رکود اقتصادی و در پایان ورشکستگی را برای تولیدکنندگان به همراه خواهد داشت.

از سوی دیگر شکست شرکت‌های تولیدکننده محصولات داخلی باعث بیکاری کارگران، وارد آوردن فشارهای سنگین اقتصادی بر قشرهای آسیب‌پذیر و عدم تحقق برنامه‌های اقتصادی و سیاسی و طرح‌های توسعهٔ اقتصادی از زیان‌های دیگر ورود قاچاق کالا خواهد بود. ‌

معصومین (ع) ازجمله امام سجاد (ع) به این امر از همان آغاز توجه داشته‌اند و خطرات و مضرات روی آوردن به قاچاق و استفاده از کالاهای بیگانگان را تذکر داده‌اند.

 امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: امیرالمؤمنین امام علی (ع) همواره می‌فرمودند: مادامی که این امت لباس بیگانه نپوشند و غذاهای آنان استفاده نکنند همواره در خیر خواهند بود و هنگامی که چنین کنند خداوند آنان را ذلیل خواهد کرد. (برقی، 1416 ق، ج 2: 178)

در اینجا مقصود از لباس بیگانه، لباس غیرمسلمان است که به معارف الهی اعتقاد نداشته باشد. تأکید امیرالمؤمنین (ع) در اینجا بر این است که وابستگی در مصرف به بیگانگان امر مذمومی است و امت اسلامی هرگز نباید در پوشاک و خوراک خود به بیگانه نیازمند باشد و در صورت چنین نیازی جامعه اسلامی ذلیل خواهد بود. وقتی استفاده از پوشاک و خوراک بیگانه امر مذمومی تلقی می‌گردد، خرید و فروش این اجناس در بازار اسلامی نیز بدون تردید مذموم است. ‌

امام باقر (ع) نیز در این باره می‌فرماید: خداوند به پیامبری از پیامبران وحی فرمود که به قومت بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید و غذای آنان را نخورند و به شکل آنا ظاهر نشوند که در آن صورت همانند آن‌ها دشمن من خواهند بود. (بروجردی، 1418 ق، ج 23: 276) سیره علمی و عملی لباس پوشیدن امام سجاد (ع) و انجام امور شخصی این مهم را بیان می‌دارد که ایشان به ساده زیستی اهتمام کامل داشتند و حتی لباس‌های خود را که آن را می‌پوشیدند در راه خدا انفاق می‌نمودند و بر این باور بودند که لباسی را که با آن عبادت خدا نموده‌اند انفاق باید نمود. (نک: مجلسی، 1403 ق: ج 46، ص 106-105)‌

مصرف کالاهای خارجی و قاچاق که لباس و خوراک و...، آن را در برمی‌گیرد به اقتصاد داخلی کشور ضربه وارد می‌کند. الگوپذیری از بیگانگان در نوع و مقدار کالاهای مصرفی، از جنبه‌های گوناگون به جامعه اسلامی زیان می‌رساند، از جنبه اقتصادی این کار بیشتر موجب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی‌توجهی به تولیدات و کالاهای داخلی می‌شود که افزون بر خارج ساختن سرمایه از کشور، بر تولید و اقتصاد ملی ضربه می‌زند.

از جنبه اجتماعی فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای اصالت‌های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می‌رود به‌ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت. (ایروانی، 1384 ش: 287)‌

فرهنگ‌سازی استفاده بهینه از نعمت‌های الهی

قرآن کریم در موارد متعدد مردم را به استفاده صحیح از نعمت‌ها فراخوانده و از اسراف و تبذیر بر حذر داشته است: «وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفینَ»(اعراف/31) و بخورید و بیاشامید و [لی] زیاده‌روی مکنید که او اسراف‌کاران را دوست نمی‌دارد.

از طرف دیگر یکی دیگر از مصادیق این راهکار، میانه‌روی در اقتصاد است. قرآن کریم حتی در بخشش مال و انفاق از اسراف و زیاده‌روی بر حذر داشته است آنجا که می‌فرماید:«وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَ لَمْ یقْتُرُوا وَ کانَ بَینَ ذلِک قَواما»(فرقان/67) و کسانی‌اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و میان این دو [روش] حد وسط را برمی‌گزینند.

 اسراف و صحیح استفاده نکردن از اموال چه عمومی و چه خصوصی، شکست اقتصادی را به همراه دارد و باعث اتلاف انرژی، سرمایه و نیروی کار می‌شود. آثار سوء اسراف در زندگی آن چنان است که امام سجاد (ع) از آن به خدا پناه می‌برد:«وَ نَعُوذُ بِک مِنْ تَنَاوُلِ الْإِسرَافِ»(صحیفه سجادیه، 1393 ش: دعای هشتم، ص 70)‌

امام سجاد (ع) در ادعیه ارزشمند خود از خداوند دوری از اسراف و مصرف بیهوده و تدبیر و معیشت نیکو طلب می‌کند آنجا که می‌فرماید:«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الِازْدِیادِ، وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ، وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ، وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِک عَنِ التَّبْذِیرِ»(صحیفه سجادیه، 1393 ش، دعای 30، ص 178)

این فراز دعا به نهی از اسراف و زیاده‌خواهی از یک‌سو و اقتصاد نیکو و بهره‌گیری از نعمت‌ها به‌طور شایسته از سوی دیگر اشاره دارد؛ امام صادق (ع) در مذمت اسراف و آثار سوء آن می‌فرماید: هر کس مالی را در غیر طاعت خداوند خرج کند، اسراف‌کار و هر کس که در راه خیر خرج نماید، میانه‌رو است. (مجلسی، 1403 ق، ج 75: 302) در جای دیگر می‌فرماید: اسراف باعث فقر و میانه‌روی موجب بی‌نیازی می‌شود. (حر عاملی، 1403 ق، ج 15: 258)‌

‌ شهید مطهری درباره ساده زیستی و دوری از اسراف می‌نویسد: ما در شرح حال رسول اکرم (ص) می‌خوانیم: کان رسول‌الله خفیف المؤونه. اولین چیزی که در سیره پیغمبر (ص) به چشم می‌خورد این است که مردی بود سبک خرج، لباس و خوراکش و همچنین در نشست و برخاست و مسافرت بسیار ساده بود. (مطهری، 1383 ش: 92)‌

ایشان در جای دیگر می‌نویسد: میان کم برداشت کردن و کم مصرف کردن از یک طرف و زیاد بازدهی از طرف دیگر رابطه موجود است، بازدهی‌های انسانی انسان چه در بخش عاطفه و اخلاق و چه در قسمت تعاونی‌ها و همکاری‌های اجتماعی و چه از نظر اقتصادی و چه از نظر شرافت و حیثیت انسانی و چه از نظر عروج و صعود روحی، همه و همه رابطه معکوس دارند. با برداشت‌ها و برخورداری‌های مادی انسان این ویژگی را دارد که برداشت و برخورداری زیاد از ماده و طبیعت و تنعم و اسراف در لذات، او را از آنچه هنر و کمال انسانی نامیده می‌شود، ضعیف‌تر و بی بارتر می‌سازد. (مطهری، 1378 ش: 261-260)‌

مؤلفه‌های اقدامی جهت ریشه‌کن کردن فقر و فاصله طبقاتی

از اهداف بعثت انبیاء اجرای عدالت اجتماعی و رفع فاصله‌های طبقاتی بوده است در فرهنگ دینی غایت عدالت اسلامی ریشه‌کن کردن فقر و فاصله‌های طبقاتی است، در این باره راهکارهای اقدامی مهمی مورد توجه است که عبارت‌اند از:‌

عدالت اقتصادی

در مکتب قرآن مردم و مسئولان نظام اقتصادی به اجرای عدالت دعوت شده‌اند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:«وَ أَوْفُوا الْکیلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وسع‌ها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکمْ وَصَّاکمْ بِهِ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ»(انعام/152) و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی‌کنیم؛ و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد؛ و به پیمان خدا وفا کنید. این‌هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید.

عدالت اقتصادی در جامعه رمز شکوفایی و پیشرفت جامعه است همچنان که حکومت عادلانه امیرالمؤمنین امام علی (ع) یک الگوی همه‌جانبه در این زمینه است. امام علی (ع) درباره اجرای همه‌جانبه عدالت و کمک به محرومان می‌فرماید: به خدا سوگند که داد ستمدیده را از آن که بر او ستم کرده بستانم و مهار ستمکار را بگیرم و به ناخواه او را تا به آبشخور حق کشانم. (نهج‌البلاغه، 1370 ش، خطبه 136) در جای دیگر می‌فرماید: به خدا اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمان‌هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی نمایم و پوست جویی را از مورچه‌ای به ناروا بربایم چنین نخواهم کرد (همان، خطبه 224)‌

توجه به محرومان جامعه یکی دیگر از شاخصه‌های عدالت اقتصادی است که به ریشه‌کن کردن فقر کمک می‌کند. سیره معصومین (ع) حاکی از توجه ویژه به قشر محرومان بوده است. (نک: ابن شهرآشوب، بی تا ج 4: 328؛ مفید،1413 ق، ج 2: 166)

 امام سجاد (ع) در شب‌های تاریک از خانه خارج می‌شد و انبانی را که در آن کیسه‌های درهم و دینار بود بر دوش خویش حمل می‌کرد و بر در خانه فقرا می‌آورد و به آنان می‌بخشید. زمانی که آن حضرت به شهادت رسید و آن عطایا به مردم نرسید، تازه متوجه شدند که آورنده آن بخشش‌ها امام سجاد (ع) بوده است (کلینی، 1364 ش، ج 1: 389)

ایشان درباره اهمیت توجه کردن به فقرا و نادیده نگرفتن وضعیت اقتصادی آنان می‌فرماید: هر کس لباس اضافه‌ای دارد و می‌داند مؤمنی که در دسترس اوست به آن نیاز دارد و به وی ندهد، خداوند او را با چهره در آتش افکند. (صدوق، 1364 ش: ص 250)

 این مطالب علاوه بر تأکید این نکته که قرآن و اهل بیت (ع) در کمک به محرومان و رفع فقر از جامعه توجه ویژه‌ای دارند، عدالت اقتصادی را نیز بیان می‌کنند چنان‌که عدالت: بهره‌مند کردن تمام افراد جامعه از مواهب الهی است. عدالت اقتصادی از چنان اهمیتی برخوردار است که با رعایت آن فقر و تنگدستی از جامعه رخت می‌بندد و به فراخور آن فسادهای اقتصادی به‌طور چشمگیری کاهش پیدا می‌کند.‌

قرض‌الحسنه عاملی در کمک به اقتصاد

از راهکارهای مهم اقتصادی قرآن در فقرزدایی و کمک به اقشار کم‌درآمد جامعه، تشویق به قرض‌الحسنه است. «مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کریمٌ»

«یوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یسْعی نُورُهُمْ بَینَ أَیدیهِمْ وَ بِأَیمانِهِمْ بُشْراکمُ الْیوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فی‌ها ذلِک هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ» (حدید/12-۱۱)‌

این آیه شریفه مطلق است، شامل مؤمنین هر امتی می‌شود و اختصاصی به امت اسلام ندارد و اگر از تابیدن نور تعبیر به سعی و دویدن کرده برای این بود که اشاره کرده باشد به اینکه چنین کسانی به‌سوی درجاتی از بهشت که خداوند برایشان تهیه دیده می‌شتابند، در حالی که هر لحظه و یکی پس از دیگری درجات و جهات سعادت و مقامات قرب برایشان روشن می‌گردد تا جایی که دیگر نورشان به حد تمام و کمال برسد. (طباطبایی،1367 ش: ج 19: 273)

معصومین (ع) ازجمله امام سجاد (ع) به سنت حسنه قرض‌الحسنه توجه شایانی داشته‌اند؛ و برای این موضوع اهمیت زیادی قائل شده‌اند تا آنجا که پاداش قرض دادن از صدقه والاتر و بالاتر تلقی شده است. ایشان سنت حسنه قرض‌الحسنه را به‌صورت عملی در جامعه نهادینه می‌نمودند و خود به‌عنوان اسوه‌های امت به این مهم توجه ویژه‌ای داشتند؛ موارد متعددی در زندگی معصومین (ع) درباره قرض‌الحسنه و اجرائی کردن آن وجود دارد. (نک:کلینی، 1364 ش، ج 4: 10؛ مجلسی، 1403 ق، ج 103: 139؛ نهج‌البلاغه،1370 ش، نامه 31)

در دعای سیم صحیفه سجادیه به پرداخت وام و قرض اشاراتی شده است که این مطلب حاکی از آن است که قرض دادن و قرض گرفتن در سیره علمی و عملی امام سجاد (ع) وجود داشته و ایشان در پرداخت قرض خود از خداوند طلب کمک می‌کنند. در همین دعا امام سجاد (ع) هم‌صحبتی با فقرا را از خداوند طلب می‌کند که این مهم علاوه بر توجه به امور اقتصادی نیازمندان و رفع حاجات آن‌ها با قرض دادن و انفاق، به کرامت انسانی و عزت بخشیدن به فقرا نیز اشاره دارد آنجا که می‌فرماید:«اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَی صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّی عَلَی صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ»(صحیفه سجادیه، 1393 ش، دعای سیم، ص 178)

در همین دعا امام سجاد (ع) طلب رزق حلال و انفاق در راه خدا را از خداوند طلب می‌نماید آنجا که می‌فرماید:«وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِی، وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی»(همان) نهادینه‌سازی قرض‌الحسنه در ابعادر زندگی فردی و اجتماعی خود دو پیامد مهم خواهد داشت اول اینکه به اقشار کم‌درآمد جامعه کمک می‌نماید که در بحران‌های اقتصادی با کمک قرضی دیگران، فشارهای اقتصادی آنان تقلیل یابد و این خود می‌تواند آثار مثبت فراوانی در بطن جامعه داشته باشد؛ دوم آنکه بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و خصوصاً اقتصادی ازجمله ربا از جامعه رخت می‌بندد و جای خود را به سنت خدایی قرض‌الحسنه می‌دهد. ‌

حمایت اقتصادی از اقشار آسیب‌پذیر

جامعه دارای لایه‌ها و طبقاتی است که قشر فقیر و محروم یکی از آن‌هاست. اسلام برای رفع مشکل این طبقه راهکارهایی دارد که مهم‌ترین آن‌ها صدقه، انفاق، اطعام، زکات و خمس است. (جوادی آملی، 1388 ش، ج 17: 219).

 انفاق مصدر باب افعال از ریشه نفق است. به معنای بخشی از آنچه خدا به انسان روزی کرده است در راه خدا، چه به‌عنوان زکات که واجب است و چه به‌عنوان صدقه که مستحب است (خرمشاهی، 1377 ش:312).

ازجمله اعمال نیکی که برای خشنودی پروردگار انجام می‌یابد انفاق مال است که علاوه بر این‌که از هر گونه خطرهای اجتماعی و روانی جلوگیری می‌نماید، باعث بهره‌مندی از نعمت‌های جاوید خداوند متعال خواهد شد،‌ و می‌تواند یکی از عوامل رسیدن به توسعه اقتصادی مطلوب قرآن کریم باشد؛ در آموزه‌های دینی برای ریشه‌کن کردن فقر در جامعه سه راهکار اساسی بیان شده است: راهکار اول در رابطه با فقرا است که به آن‌ها تأکید می‌کند که در هر شرایطی به کار سالم روی آورند و از تنبلی و سستی بپرهیزند. (نک:آمدی،1379 ش: 597)

 راهکار دوم در رابطه با ثروتمندان است که با انفاق مال خود فقر را ریشه‌کن کنند؛ انفاق مال علاوه بر این‌که از هر گونه خطرهای اجتماعی و روانی جلوگیری می‌نماید، باعث بهره‌مندی از نعمت‌های جاوید خداوند متعال خواهد شد،‌ و می‌تواند یکی از عوامل رسیدن به توسعه اقتصادی مطلوب باشد؛ همچنان که قرآن کریم می‌فرماید:«مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کمَثَلِ حَبَّةٍ ... وَ اللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» (بقره، 261)؛ مَثَل [صدقاتِ] کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می‌کنند همانند دانه‌ای است ... و خداوند برای هر کس که بخواهد [آن را] چند برابر می‌کند و خداوند گشایشگر داناست. این مثل در امثال ذرت و آفتاب‌گردان و نظیر آن‌ها وقوع خارجی دارد که واقعاً یک دانه مبدل به هفت‌صد دانه بلکه بیشتر می‌شود، در سنبل گندم تا 80 دانه شمرده شده است، سبیل اللَّه یک معنای وسیعی است نمی‌شود آن را به جهاد منحصر کرد (نجفی خمینی، 1398، ج 2: 147).

 در فرهنگ دینی بر اهمیت انفاق و آثار آن توجه ویژه‌ای شده است. (قرشی، 1377، ج 1: 499). درواقع انفاق علاوه بر حمایت اقتصادی از قشر آسیب‌پذیر، باعث توسعه اقتصادی نیز خواهد شد (نک: غضنفری، محمدی، 1390 ش: 108-113).

امام سجاد (ع) در این باره می‌فرماید: سه حالت و خصلت در هر یک از مؤمنین باشد در پناه خداوند خواهد بود و روز قیامت در سایه رحمت عرش الهی است و از سختی‌ها و شداید صحرای محشر در امان است: ‌

اوّل آن که در کارگشائی و کمک به نیازمندان و درخواست‌کنندگان دریغ ننماید. ‌

دوّم آن که قبل از هر نوع حرکتی بیندیشد که کاری را که می‌خواهد انجام دهد یا هر سخنی را که می‌خواهد بگوید آیا رضایت و خوشنودی خداوند در آن است یا مورد غضب و سخط او است. ‌

سوّم قبل از عیب‌جوئی و بازگویی عیب دیگران، سعی کند عیب‌های خود را برطرف نماید. (مجلسی، ج 75، ص 141، ح 3)

در سیره علمی و عملی امام سجاد (ع) توجه به محرومان و انفاق فراوان دیده می‌شود ایشان وقتی صدقه‌ای می‌داد، دست خود را می‌بوسید، علت آن را از حضرت جویا شدند، فرمود:«آن‌ها تقع فی ید اللَّه قبلان تقع فی ید السّائل» یعنی: «قبل از اینکه صدقه در دست سائل نهاده شود، در دست خداوند قرار می‌گیرد»(غفاری ساروی، 1375 ش، ص 107)‌

راهکار سوم در آموزه‌های دینی برای ریشه‌کن شدن فقر، وظیفه دولت نسبت به نیازمندان است. امام علی (ع) در این باره در نامه‌ای به یکی از فرمانداران خود می‌نویسد: برای تو در این زکاتی که جمع می‌کنی سهمی معین و حقی روشن است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری همان‌گونه که ما حق تو را می‌دهیم تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی. (نهج‌البلاغه، 1370: نامه 26) بنابراین با اجرائی کردن این راهکارها فقر و آثار نامطلوب آن از جامعه برچیده می‌شود.‌

ادامه دارد... /9314/ی702/س

نویسنده: اصغر طهماسبی بلداجی، دکترای علوم قرآن و حدیث